مقدمه :
رسول اکرم صلی الله علیه و آله : الولد الصّالح ریحانة من ریاحین الجنّة؛ فرزند صالح، گلی از گل های بهشت است.
انسان هنگام تولد، موجودی ناتوان و نیازمند به پرستار، ولی دوست داشتنی و با یک سلسله استعدادهای مختلف است که با تولد خویش، به زندگی پدر و مادر رونقی تازه و گرمی و صفا می بخشد و ساعت ها آنان را سرگرم خود می سازد.
از همین لحظات آغازین زندگی یک کودک با پرورش جسمی و روحی او، آینده و سرنوشت او نیز رقم می خورد. کودک برای اینکه بتواند انسانی مستقل، اجتماعی، تکامل یافته و دارای صفات و ملکات نیکو گردد، نیاز به یک مربی شایسته و پرهمت دارد تا استعدادها و توان مندی های او را به ثمر برساند.
مربیان طفل، از جمله پدر و مادر او، معلم و یا بزرگان او موظفند گام به گام، او را به شاهراه ترقی و تکامل هدایت کنند و یاریگر او باشند تا آنجا که بتواند تا حدودی مستقل از آنان پیش رود و در کوره آزمون زندگی، به صورت فردی باتجربه درآید که شلاق عادات و سنن زشت، روح و ذهنش را مکدر نسازد.
این نوشتار بر آن است تا راهکارهای تربیت دینی کودک را به مربیان طفل، یعنی پدر و مادر بیاموزد. ازاین رو، می کوشیم تا از میان رهنمودهایی که در زمینه تعلیم و تربیت دینی کودکان ارائه شده است، دو شیوه عملی مهم و اساسی را معرفی کنیم و سپس به شرح و بیان هر کدام بپردازیم. اولین راهکار، درباره راه های ایجاد شوق و رغبت در کودکان و نیز موانع آن بحث می کند.
راهکار دوم، اصل تشویق و پاداش است که از اینها به عنوان دو ابزار مؤثر برای تقویت نیروی مربی یاد می شود و به بحث درباره میل روانی بشر به تشویق و پاداش می پردازد.
مفهوم تربیت دینی :
تربیت از ماده «ربو» یا «ربب» در لغت، به معناى افزودن و رشد و نمو کردن آمده است.
و در اصطلاح، عبارت است از: هر گونه فعالیتى که معلمان، والدین یا هر شخص به منظور اثرگذارى بر شناخت، نگرش، اخلاق و رفتار فردى دیگر بر اساس اهداف از پیش معین انجام می‌‌دهد.
البته این واژه بیشتر در خصوص کودکان به کار می‌‌رود که پرورش و هدایت است و اخلاق و رفتار فرزندان را تا به مرحله بلوغ در بر می‌‌گیرد.
«تربیت دینی» عبارت است از: مجموعه اعمال عمدى و هدفدار، به منظور آموزش گزاره‌هاى معتبر یک دین به افراد دیگر، به نحوى که آن افراد در عمل و نظر به آن آموزه‌ها، متعهد و پایبند گردند.
بنابراین، تربیت دینی منحصر به مسجد، کلیسا یا مدرسه علمیه نمی‌شود، بلکه در هر جایى ممکن است تلاش هدفدار به منظور آموزش معارف دینى صورت گیرد، خواه مسجد باشد یا خیابان یا منزل یا هر جاى دیگر.
شاخص های تربیت دینی :
1- معرفت و بصیرت :
یکی از محور های اساسی در امر تربیت توجه به شاخص معرفت و بصیرت می باشد . معرفت و بصیرت به معنای نوعی آگاهی عمیق و گسترده است که نتیجه آن ایجاد پیوند بین انسان و واقعیت مورد نظر می باشد .
پیامبر اکرم ( ص) در این خصوص می فرمایند : << لیس الاعمی من یعمی بصره انما الاعمی من تعمی بصیرته : کور آن نیست که چشم او کور است بلکه کور آن است که بصیرتش کور است . >>
2-تفکر و تعقل :
فکر ، تلاش و پویش است که به هنگام مواجهه انسان با مسائل در وی جریان می یابد و با توجه به ویژگی تفکر آدمی ، باید این پویش بی وقفه اندیشه آدمی را هدایت کرد که این امر بیانگر شاخص تعقل است .
اساس پذیرش دین ، تفکر و تعقل است که اگر توسط مربیان و متربیان مورد توجه قرار نگیرد ، ریشه و بنیان اصلی تدین دچار تزلزل و سستی خواهد گشت .
3- کرامت انسانی :
خداوند همه آنچه را که در محور تعلیم و تربیت انسان نقش دارند به صفت کرامت ستوده است . در سوره علق می فرماید : << و لقد کرمنا بنی آدم و حملناهم فی البحر و رزقناهم من الطیبات و فضلناهم علی کثیر ممن خلقنا تفضیلا >>
از دیدگاه قرآن ، انسان دارای دو کرامت است : 1- کرامت ذاتی یا هستی شناختی 2- کرامت اکتسابی یا ارزش شناختی
منظور از کرامت ذاتی آن است که خداوند اسنان را به گونه ای آفریده است که در مقایسه با برخی موجودات دیگر از لحاظ ساختمان وجودی از امکانات و مزایای بیشتری برخوردار است .
مقصود از کرامت اکتسابی ، دستیابی به کمال هایی است که انسان در پرتو ایمان و اعمال صالح اختیاری خود به دست می آورد .
4-محبت و مهرورزی :
اساسا تحقق امر تربیت منوط به ایجاد پیوند عاطفی بین مربی و متربی می باشد . تغییر و تحولی که در نتیجه برقراری رابطه محبت آمیز در انسان به وجود می آید ، بسیار ژرف و بنیادی است که خداوند در تربیت انسان محبت را به عنوان پیوندی محوری به کار می گیرد .
آسیب شناسی تربیت دینی از منظر ارزشیابی:
نکته اول : دروس دینی و قرآن هرچند به لحاظ روش های آموزشی نیازمند ارزشیابی روند پیشرفت و آموخته های دانش آموزان است با این وجود اکتفا به میزان محفوظات ذهنی و تاکید بر قدرت پاسخگویی دانش آموز به سوالات نمی تواند اهداف اصلی این دروس را به خوبی محقق ساخته ، عملکرد دانش آموزان را ارزشیابی کرده نمایانگر میزان پیشرفت آنان باشد .
نکته دوم: ارزشیابی دانش آموزان با این شیوه سنتی از ترغیب و انگیزه دانش آموزان برای ادامه مطالعات و پیگیری آموزش های دینی می کاهد .
نکته سوم : نظام ارزشیابی فعلی به ویژه در امور ارزشی ، اعتقادی به معنای نوعی برچسب منفی زدن به دانش آموزان ضعیف تر است همان کسانی که به دلیل ضعف اعتقادات دینی خانواده به چنین آموزش هایی نیازمندند .چه بسا دانش آموزانی که نمره بالا از درس دینی وقرآن دریافت می کنند و در نتیجه هم خود و هم خانواده هایشان برداشت مثبتی از شکل گیری اعتقادات دینی خود دارند و چه بسا دانش آموزانی که با نمره پایین خود و خانواده هایشان به غلط تصور می کنند که زمینه پیشرفت دینی برای آنان وجود ندارد . هر دوی این قضاوت ها اشتباه است .
جمع بندی و نتیجه گیری :
آموزش و پرورش برای توفیق در امر تربیت دینی دانش آموزان و نیل به اهداف مورد نظر و به ویژه درونی کردن تربیت دینی باید با در نظر گرفتن شاخص های مورد تاکید در آموزش دینی و استفاده از شیوه های موثر مبتنی بر اصول روانشناختی نوین به کارگیری مربیان آگاه با کیفت و درایت بازنگری و اصلاح مستمر کتب درسی به تناسب پرسش های دینی نسل جوان باشد.
ارائه راهکار :
رویکرد و برنامه ریزی : برای امر تربیت دینی باید نگرش سیستمی و جامع طراحی گردد به جای کتاب محور کردن دانش آموزان و تاکید بر حفظیات مفاهیم دینی.
روش : روش های تدریس مبتنی بر سخنرانی هر گونه فرصت را برای فعالیت دانش آموزان سلب می کند . در حالی که استفاده از روش های فعال مانند حل مسئله که انجام مستلزم تلاش عقلانی ، جسمانی ،عاطفی و هدایتگری معلمان است استفاده بشود تا دانش آموزان به سمت مفاهیم آموزش دینی ترغیب بشوند و انگیزه در آنان ایجاد شود .
منابع :
1- پژوهشکده باقرالعلوم
2-پرتال جامع علوم انسانی
نویسندگان:امیرحسین خدارحمی، امیرحسین صفار،ایمان بخشی پور،حسین جوادی، سینا مقصودی
مدرس: دکتر زهرا رحمانی تبار
دانشگاه فرهنگیان پردیس چمران، رشته آموزش ابتدایی
