هوالعلیم

مراحل رشد ایمان فولر

ایمان چیست؟

ایمان، مفهومی است که در تمامی ادیان الهی نقش کلیدی بازی کرده و برای دستیابی انسان به سعادت یک گزینه بسیار مهم است. همانطور که رشد بشر از یک الگوی خاص پیروی می کند، رشد ایمان نیز مراحلی دارد که کاملا قابل شناسایی بوده و با رشد فرد، تکامل می یابد.

در دوران معاصر، مسئله ایمان و چگونگی رشد آن مورد توجه روانشناسان، جامعه شناسان و فیلسوفان قرار گرفت و در نهایت یکی از مهمترین نظریه های رشد معنوی – مذهبی در طول سی سال اخیر توسط فاولر( Fowler) مطرح شد. به طور کلی دیدگاه فاولر نسبت به ایمان یک دیدگاه منحصر به فرد است، بنابراین در ابتدا به توصیف مفهوم ایمان از دیدگاه فولر می پردازیم و پس از آن مراحل رشد ایمان که بر مبنای نظریه فاولر مطرح شده، عنوان می کنیم.

تعریف ایمان در نظریه فولر

رشد ایمان یک نوع تجربه انسانی و جهانی است که تا حدودی ذاتی و غریزی بوده و لزوما نباید به دین و مذهب مرتبط باشد. به این معنی که ایمان می تواند به شکل اعتماد یا وفاداری به منابع ارزشی دیگری خود را نشان دهد، مانند ایمان به خانواده، کشور و یا حتی حرفه و شغل.

اما نکته ای که در مورد تمام انواع ایمان چه مذهبی و چه غیر مذهبی وجود دارد این است که به زندگی افراد چارچوب و انسجام می بخشد. ایمانی که مد نظر فاولر بود، در روابط میان فردی رشد پیدا کرده و مسیر فکری و شناختی معینی را دنبال می کند. به عبارت دیگر برای این که ایمان به سطوح بالاتر برسد، به ادراک، یکپارچگی و روابط میان فردی پیشرفته تر و پخته تری نیاز است.

از آنجایی که فولر معتقد بود که ایمان یک امر ذاتی است، پس ایمانی که در مرحله نوزادی وجود دارد را به عنوان یک مرحله رشد ایمانی در نظریه خود به حساب نمی آورد و آن را مرحله مقدماتی می نامد. پس از مرحله مقدماتی 6 مرحله مشخص برای رشد ایمان وجود دارد که تا پایان عمر ادامه دارند.

پیش مرحله رشد ایمان: ایمان نامتمایز یا مقدماتی (تولد تا 2 سالگی)

در نظریه معنوی فاولر، رشد ایمان از جایی شروع می شود که کودک می تواند شروع به صحبت کردن کند و زبان و تفکر را با هم به کار ببرد. از آنجایی که کودک تقریبا تا دو سالگی این توانایی را ندارد و قادر به صحبت کردن نخواهد بود، تا حدود دو سالگی در پیش مرحله ابتدایی یا مقدماتی قرار می گیرد.

مرحله اول رشد ایمان : ایمان شهودی – تصویری (3 تا 7 سالگی)

از زمانی که کودک شروع به صحبت کردن و برقراری ارتباط کلامی می کند، وارد مرحله اول یعنی ایمان شهودی می شود. در این مرحله شیوه تفکر کودک درباره جهان اطراف خود به صورت شهودی بوده و تصوراتش نا محدود است. تصاویری که کودک در این مرحله از احساسات مثبت و منفی خود در حافظه اش ضبط می کند، در دوره های بعدی طبقه بندی شده و رفتار او را شکل می دهند. کودک در این مرحله کاملا خود محور است به این معنی که تصور می کند که دیگران از نقطه نظر او به همه چیز می نگرند و مانند او فکر می کنند. در این مرحله، داستان ها و تصاویر الهی که والدین و فرهنگ به کودک عرضه می کنند، معانی مذهبیش را شکل می دهند. بنابراین با اتکا به تعریف والدین از خدا، اغلب در این سنین، کودک خدا را مانند هوایی که در اطراف وجود دارد، درک می کند. فاولر معتقد است که حتی در خانواده هایی که بی مذهب هستند، کودکان از الگوی مشابهی برای ساخت معانی استفاده می کنند.

مرحله دوم رشد ایمان : ایمان اسطوره ای – واقعی (کودکی تا نوجوانی)

کودک زمانی وارد مرحله دوم رشد ایمان می شود که درمی یابد که چه چیزی واقعی است و مرز بین خیال و واقعیت را تشخیص می دهد. این مرحله از سنین مدرسه و حدود 7 سالگی آغاز می شود یعنی زمانی که کودکان وارد جامعه شده و داستان ها و باور ها و تشریفات مذهبی جامعه خود را متوجه می شوند.

در مرحله دوم خدا به طور معمول با اصطلاحات انسانی شرح داده شده و در نظر کودکان رحیم و مهربان در نظر گرفته می شود. آنها نه می توانند از ایمان خود پا پس بکشند و نه توانایی تامل و اندیشیدن در این مورد را دارند. از دیگر ویژگی های این مرحله این است که کودک عدالت الهی را درک می کند و باور دارد که خوبی پاداش داده می شود و بدی تنبیه و عواقب بدی در پی دارد.

مرحله سوم رشد ایمان : ایمان ترکیبی – عرفی (دوره نوجوانی تا بزرگسالی)

انتقال به مرحله سوم از طریق توجه و تفکر کودک یا نوجوان درباره تناقضات و تضاد هایی که در داستان ها و روایت ها وجود دارد، اتفاق می افتد که به این نوع تفکر، تفکر صوری می گویند. فرد در این مرحله بر اساس تجربیاتی که از ارتباطاتش با دوستان، همسالان و همکاران کسب کرده، دست به بررسی گذشته، حال و پیش بینی آینده می زند و به یک ایمان واحد می رسد.

این ایمان، هویت او را پایه ریزی می کند و یک دیدگاه شخصی به او می دهد، هرچند این دیدگاه هنوز تحت نفوذ دیگران و بخصوص افراد مهم زندگی فرد قرار دارد.

مرحله چهارم رشد ایمان : ایمان انفرادی – تاملی (بزرگسالی)

برای بسیاری از افراد، مرحله چهارم در اواسط دهه سوم زندگی تا اوایل دهه چهارم اتفاق می افتد. در این مرحله هویت فرد شکل گرفته و دیدگاه شخصی او نسبت به خود، جهان و خالق، به طور کلی تثبیت می شود. به این صورت که دیدگاه ها و نظرات دیگران در نظر گرفته می شود اما ضرورتا پذیرفته نمی شود.

این مرحله دو ویژگی عمده دارد که اولی پشت سر گذاشتن انتقاداتی است که به جهان بینی فرد وارد می شود و پیش از این تاثیر گذار بوده اند. مورد دوم نیز شکل گیری مفهوم خود اجرایی است یعنی فرد مسئولیت نوع نگرش و سبک زندگی خود را به طور کامل گردن می گیرد.

مرحله پنجم رشد ایمان : ایمان پیوندی یا ربط دهنده (اواسط دهه سی تا میانسالی)

وظیفه مرحله پنجم حل مشکلاتی است که در مرحله چهارم سرکوب شده اند. در این مرحله تعهدی که نسبت به عدالت به وجود می آید فراتر از طبقه اجتماعی، جوامع یا گروه های نژادی و مذهبی خاص است. فرد برای تمامی نماد ها و تشریفات مذهبی ای که در سنت های مختلف وجود دارد، احترام قائل می شود. افرادی که در این مرحله از رشد ایمان قرار دارند اعتقاد دارند که حقیقت می تواند از جوانب مختلف مورد بررسی قرار گیرد و هر کسی با هر دین و اعتقاد و مذهبی می تواند به آن دسترسی پیدا کند و این وظیفه ایمان است که تنش میان آن ها را برطرف کند.

مرحله ششم: ایمان جهانی (میانسالی تا پایان زندگی)

ایمان جهانی که با نام روشنگری نیز شناخته می شود، آخرین مرحله رشد ایمان است. فردی که به این مرحله می رسد همه افراد را صرف نظر از ملیت، طبقه اجتماعی، جنسیت، سن، نژاد، ایدئولوژی سیاسی و باور های مذهبی به عنوان مخلوق خدا در نظر می گیرد و آنها را لایق عشق بی قید و شرط می داند.

اما حتی بالا تر از افرادی که در زمره انسان های با ایمان شناخته می شوند، پیامبران و امامان قرار دارند که تمامی رفتار هایشان الهی و سرشار از معنویت است. این بزرگواران طرفدار عشق و عدالت واقعی بوده و به بقای خود بی اعتنا هستند. آن ها از مذهب و اخلاق فراتر رفته اند در نتیجه گفتار و اعمالشان فوق العاده بوده و صفات بارزشان دلسوزی و از خود گذشتگی است.

این محتوا مناسب معلمان ابتدایی و روانشناسان و مشاوران علاقمند در حوزه مراحل رشد ایمان است.

نویسندگان: ایمان بخشی پور، حسین جوادی ، امیرحسین  خدارحمی ، امیرحسین صفار ، سینا مقصودی

دانشگاه فرهنگیان پردیس چمران ، رشته آموزش ابتدایی ، درس مبانی آموزش هدیه های آسمانی ابتدایی

مدرس دکتر زهرا رحمانی تبار