«عاجزترین مردم کسی است که از بدست آوردن دوست عاجز بماند و از او عاجزتر کسی است که دوستان بدست آورده را از دست بدهد.» امام علی (ع)

انتخاب دوست و قرار گرفتن زندگی در یک بستر اجتماعی برای انسان لازم و ضروری است. خداوند، انسان را موجودی اجتماعی خلق کرده است. یکی از دلایل پیوند اجتماعی، رفع و اغنای نیازهای متنوع و مختلفی است که در زندگی انسان وجود دارد. با وجود اهمیت ارتباط گیری با همنوعان و انتخاب دوست در زندگی، باید این نکته را در نظر داشته باشید که برقراری با دوست خوب و مناسب قواعد و قوانین خاصی دارد اگر در انتخاب دوست، غربالگری و انتخاب گری مناسب و صحیح صورت نگیرد دچار ضررو زیان های بسیاری می‌شوید که جبران پذیر نیست.

 از مهم‌ترین روابط اجتماعی کودک، روابط او با دوستانش است. هر چند این روابط در سنین پایین چندان با ثبات به نظر نمی‌رسد و صرفاً هم‌بازی بودن است، با این حال توانایی دوست‌یابی و منزوی نبودن کودک به رشد عاطفی و اجتماعی وی بسیار کمک می‌کند. کودک در محیط خانه با عشق و تأیید خانواده مواجه است و احساس امنیت می‌کند. اما در محیط مدرسه، دوستان و همکلاسی‌ها وضعیت متفاوت است. برخی از کودکان به صورت کاملاً ذاتی ساکت و خجالتی هستند و ممکن است در این دوران عقب نشینی کنند در اینجا والدین باید بتوانند آن‌ها را از خلوت خود بیرون بکشند و به برقراری ارتباط با هم سن و سالانشان ترغیب کنند. دوستیابی یکی از مهم‌ترین موضوعات در فرآیند اجتماعی است که به ویژه در دوران دبستان از اهمیت بسیاری برخوردار است. بسیاری از کودکان در این مرحله از رشد ذهنی و شخصیتی خود درگفتگو و آغاز روابط دوستانه و برقراری ارتباط با هم سن و سالانشان به مشکل برمی‌خورند. این وضعیت اگر بسیار شدید و کنترل نشده باشد ممکن است نیازمند مداخله‌ی روان‌درمانگر باشد و نگرانی‌هایی را برای والدین به وجود بیاورد.

اما در بیشتر موارد این موضوع به دلیل عدم آموزش کافی توسط والدین اتفاق می‌افتد. همیشه آموزش و یادگیری مهم‌ترین اصل مهارت‌یابی بوده است. در خصوص کودکان بحث آموزش از اهمیت بیشتری برخوردار است به این دلیل که توانایی یادگیری در کودکان بسیار بالاست و یکی از  این مهارت‌ها مهارت دوستیابی است. دوستیابی مهارتی است که باید در سنین پایین به کودکان آموخته شود. آموزش این مهارت در موفقیت تحصیلی و همین‌طور زندگی آینده‌ی کودک نقش بسیار مهمی را ایفا می‌کند. بنابراین با آموزش مهارت دوستیابی به کودکان مهارت‌های زندگی در اجتماع را آموزش می‌دهیم و به موفقیت آن‌ها کمک می‌کنیم.

به دلیل اینکه سنین مدرسه به خصوص اوایل سال‌های مدرسه بهترین سن برای رشد فردی و اجتماعی کودک است والدین باید با آغاز دوران تحصیل و حتی قبل از رسیدن به سن مدرسه یک سری از آموزش‌های اولیه را به کودک داده باشند و کودک آمادگی اولیه را در این زمینه به دست آورده باشد. فرایند دوست‌یابی از سنین خردسالی آغاز می‌شود. در نتیجه هر چه زودتر کودک با این مهارت آشنا شود در سنین مدرسه با مشکلات کمتری روبرو خواهد شد و از آن‌جایی که این مهارت‌ها نیاز به تخصص و آموزش دارند والدین باید از قبل خودشان این مهارت‌ها را به کمک مشاورین روانشناس آموخته باشند تا بتوانند بهترین روش را برای کودک خود پیاده کنند تا کودک روابط خوب و سالمی در مدرسه داشته باشد و از مدرسه رفتن خوشحال باشد.

نقش والدین در آموزش دوست یابی به کودک

همان‌طوری که در مطالب قبلی کتاب گفته شد، والدین در زمینه آموزش مهارت های دوست یابی نقش اولیه و اساسی را برعهده دارند. این نقش در درجه اول به آموزش خود والدین برمی‌گردد. چراکه خود والدین باید بهترین روش آموزش دوست یابی را بدانند و لازمه این کار آموزش خود والدین از طریق مطالعه و  شرکت در کارگاه‌‌های آموزشی و استفاده از تجربه متخصصان و مشاوران برجسته است. در درجه بعدی والدین باید روش‌های آموزش دیده را به درستی و از سن مناسب پیاده سازی کنند تا بهترین نتیجه را کسب کنند.

روش‌های دوست‌یابی در کودکان

راهکارهایی جهت آموزش مهارت دوست‌یابی در مدرسه وجود دارد. اما نکته‌ی حائز اهمیت اینجاست که این راهکارها کلی هستند. هر کودک ویژگی‌های خاص و منحصر به فرد خود را دارد که متناسب با آن‌ها باید نوع آموزش این مهارت‌ها را به کودک انتخاب کرد . مهارت دوست‌یابی از مهارت‌های مهم زندگی است و فراگیری آن برای کودکان از اهمیت بسیاری برخوردار است.

·        آموزش معرفی خود

به کودک یاد بدهید برای شروع دوستی در مدرسه سراغ دانش‌آموزی برود که مثل خودش تنهاست و بعد از سلام و معرفی به او بگوید که « میخوای با من دوست بشی؟» و سپس به کودک یاد بدهید که با رعایت چه نکاتی می‌تواند رابطه‌ی دوستانه‌ی خود را تدام ببخشد.

·         آموزش مهارت‌های گفتگو

به کودک آموزش دهید که بتواند به راحتی سلام و احوالپرسی کند و بدون استرس خودش را معرفی کند و برای ادامه گفتگو از طرف مقابل بخواهد که خودش را معرفی کند. کودکان از همان سنین پایین باید فرایند اجتماعی شدن را بیاموزند و یاد بگیرند که با دیگران صحبت کنند.

·        ارائه‌ی الگوی مناسب در حل مشکل دوست‌یابی کودکان

زمانی که شما در حال خوش‌آمدگویی به مردم، گفتگوی تلفنی، خرید، بازی یا انجام هر کار دیگری با مردم هستید الگوی رفتار اجتماعی را به کودک نشان می‌دهید. اگر خجالتی هستید کودک شما خجالتی بودن را از شما تقلید می‌کند و بنابراین شاید لازم شود که این مشخصه‌ی اخلاقی خودتان را تغییر دهید. حتی بسیاری از مهارت‌های اجتماعی دیگر هستند که والدین به صورت کاملاً ناخوداگاه درحال آموختن آن‌ها به فرزندان خود هستند حتی اگر ترجیح دهند آن‌ها را یاد نگیرند.

·        اضافه شدن به گروه‌های دوستی

به کودک یاد بدهید به سمت گروه‌های دوستانه‌ای که مشغول بازی هستند برود و ضمن معرفی خود از آن‌ها اجازه بگیرد که در بازی‌شان شرکت کند. معمولاً کودکان در این مورد از اضافه شدن عضو جدید به گروه‌شان استقبال می‌کنند.

·        برای حل مشکل دوست‌یابی کودکان پافشاری نکنید.

کودک را در جمع و مقابل مردم انگشت نما نکنید. از جملاتی مانند « نمیتونی به داییت سلام کنی ؟» بپرهیزید. به کودک برچسب نزنید. توصیف کودک‌تان به عنوان فردی خجالتی، سرد، ساکت، تنها و امثالهم روشی اشتباست.

·        یاد دادن ویژگی‌های یک دوست خوب

به او یاد بدهید که دوستان خوب با یکدیگر شریک می‌شوند و نوبت را رعایت می‌کنند. به حرف یکدیگر گوش می‌کنند و باهم دعوا نمی‌کنند و بچه‌های دیگر را مسخره نمی‌کنند و از او بخواهید دوستانی با همچین ویژگی‌هایی پیدا کند.

·        استفاده از فیلم، نمایش و بازی

می‌توانید با نمایش فیلم و کارتون‌هایی با مضمون دوست‌یابی اهمیت این موضوع و ویژگی‌های یک دوست خوب را برای کودک شرح دهید. حتی می‌توان با انجام بازی‌های دو نفره یا نمایش‌های عروسکی این موضوع را به وی منتقل کرد.

·        با کودک خود تماس چشمی برقرار کنید

قبل از هر چیز باید با کودک رو در رو و با برقراری تماس چشمی در رابطه با اینکه چرا هیچ دوستی ندارد سوال بپرسید و جویای علت شوید.کودک در بیشتر اوقات برای این پرسش جوابی ندارد و ما به نتیجه دلخواهی نمی‌رسیم اما هدف از این پرسش این است که اولاً کودک به موضوع فکرکند و دوماً اینکه ما تماس چشمی را که اولین بخش ارتباط است را آموزش بدهیم.

·        دوستش را به خانه دعوت کنید

به منظور شناخت نقاط ضعف ارتباطی کودکتان از او بخواهید دوستش را به بهانه‌ای به منزل دعوت کند و با او مشغول بازی شود. هدف شما از این کار زیر نظر گرفتن رفتارها و چگونگی ارتباطات فرزندتان است. ممکن است در همین ارتباطات متوجه شوید کودکتان خودخواه، ریاست طلب یا نابردبار است و مشکلات رفتاری از این دست دارد و پس از مشاهده‌ی این مشکلات از طریق قصه‌گویی یا فیلم‌هایی با محتوای مرتبط می‌توان در جهت بهبود مشکلات ارتباطی‌اش گام برداشت.

·        در جایی که کودکان هستند حضور داشته باشید

اگر کودک شما هنوز در مهد کودک یا پیش دبستانی نیست به یک گروه بازی بپیوندید و به طور مرتب به پارک بروید. قرار ملاقات‌های زیادی بگذارید. با دوستان صمیمی کودکتان قرار بازی در خانه بگذارید و آن‌ها را به خانه دعوت کنید. به آن‌ها فرصت دهید که همدیگر را بهتر بشناسید و در کنار یکدیگر تفریح و سرگرمی داشته باشند همه‌ی آموزش‌های دنیا واقعاً موثر واقع نمی‌شوند مگر اینکه کودک شما آنچه را که یاد گرفته است واقعاً تمرین کند.

·        خود را نبازید

به همدردی با فرزندتان بپردازید اما سخت نگیرید. یافتن دوست صمیمی ممکن است طولانی مدت باشد و فراز و نشیب‌های زیادی داشته باشد و ناامیدی نیز بخشی از فرایند دوست‌یابی محسوب می‌شود. تمام کودکان در طی این فرایند ناامیدی را تجربه می‌کنند. والدین می‌توانند با گوش دادن و به رسمیت شناختن احساس کودکشان به حمایت از آن‌ها بپردازند. در مود نگرانی‌های خود می‌توانید با آموزگار، مشاور و افراد متخصص مشورت کنید. یادتان باشید برای حل مشکل از افراد خبره کمک بگیرید.

·        تشویق را فراموش نکنید

هر زمان کودک توانست با یکی از همکلاسی‌هایش وارد رابطه دوستی شود از کلمات تحسین آمیز استفاده کنید و از این کار کودک استقبال کنید به این ترتیب او تشویق می‌شود که در این زمینه بیشتر تلاش کند. یادتان باشد هر روز در مورد ارتباط او با دوستش بپرسید.

دوست یابی در نوجوانان

هر انتخابی شیوه و روش خاص خود را دارد و انتخاب دوست هم شامل این قانون است. یکی از شیوه های دوست یابی، امتحان و آزمایش کردن است.
انسان امروزی، امتحان و آزمون را در همه امور، حتی کارهای روزمره خود قرار می دهد و برای هر کاری اعم از فنی، علمی، اجتماعی، سیاسی و آن را امری اجتناب ناپذیر دانسته، شرط مقبولیت هر کاری می داند؛ برای مثال اگر معلمی بخواهد بداند دانش آموزی که یک سال درس خوانده، درسش را خوب فراگرفته یا نه، یا اگر کسی که جنسی خریده، بخواهد از کیفیت آن مطلع شود و یا تعدادی مهندس بخواهند بدانند طرح و نقشه ای که ریخته و یا کشیده اند، درست است یا خیر، باید قبل از استفاده و به کارگیری، امتحان کنند. در انتخاب درست هم باید آزمایش و امتحانی در کار باشد، ولو اینکه شخص مورد نظر مؤمن باشد و با او آشنایی چندساله داشته باشیم؛ با این حال او هم باید امتحان شود و با معیارهای دوست خوب، سنجیده شود.
اما از آنجایی که هر کاری روش مناسب خود را دارد، دوست و رفیق هم، آزمون خاص خود را دارد. امام صادق (علیه السلام) در روایاتی نورانی، معیارهای مهم و اساسی امتحان دوست را بیان فرموده اند. ایشان در جایی می فرمایند: «اگر دوستت سه بار از دست تو عصبانی شد و نسبت به تو تندی و پرخاشگری نکرد و چیز بدی به تو نگفت، او را دوست و رفیق دائمی بدان ».
امام صادق (علیه السلام) معیار را گذشت و سعه صدر و بزرگواری درست قرار داده است و می فرماید اگر کسی در مقابل خطاهای انسان و بدی انسان نسبت به دوستش، صبر و گذشت کرد، شایسته دوستی و رفاقت است.
باید به جوانان آموخت که با چشم واقع بین به اطراف خود نگاه کنند تا حقیقت این موضوع برای آنان روشن شود و متوجه شوند که بیشتر افرادی که با انسان دوست می شوند، به نوعی دنبال منافع و مصالح خود هستند و کم هستند کسانی که شرایط دوست خوب و ارزشمندی را داشته باشند؛ هرچند باید به این نکته نیز توجه کرد که نباید با چشم بدبین به اطرافیان نگاه کنیم و تا عدم صلاحیت فردی ثابت نشده است، نباید به او بدبین شویم.

شیوه های دوست آزمایی

·        از راه گرایش و میل عاطفی

محبت مانند رمز «تلگراف» است؛ پس هرگاه کسی در خودش نسبت به شخصی احساس محبت و دوستی کرد، بداند او نیز نسبت به وی نظیر همان حالت را در قلبش احساس می کند؛ البته این کار نیازمند آن است که روان و عواطف و وجدان خویش را به خوبی بشناسند تا اشاره های غریزی را از انگیزه های راستین عاطفی بازشناسند. البته باید توجه داشت این مسئله بیشتر درباره جنس موافق است و درباره علاقه مندی به جنس مخالف موضوعات پیچیده تری مطرح است که در حیطه آموزه های این کتاب نیست؛ 

·        آزمودن به وقت نیاز

 برای شناخت هر انسانی، باید او را به هنگام احتیاج و نیازمندی، آزمایش کرد و دید که آیا به نیاز ما توجهی می کند یا خیر؟ آیا هنگامی که به مشکلی گرفتار می شویم، به ما اعتنا می کند یا خیر؟ از لقمان حکیم نقل شده است که فرمود: «دوست را مشناس مگر در وقت نیاز به او،
دوست مشمار آن که در نعمت زند         لاف یاری و برادر خواندگی
دوست آن دانم که گیرد دست دوست      در پریشان حالی و درماندگی
 

·        آزمودن به هنگام خشم

 هر انسانی در حالت خشم، ماهیت خود را بروز می دهد و چهره واقعی اش را برای دیگران آشکار می سازد؛ زیرا انسان در حالت خشم آنچه را که می اندیشد، می گوید؛ نه آنچه را که وانمود می کند. گاه فردی در حالت عادی با انسان خوش رویی و خوش رفتاری می کنند و سخنان محبت آمیز بر زبان می راند، اما چون او را به خشم آوریم، حقیقت را که مدت ها از ما پنهان می داشت، بر زبان می آورد؛ لذا در مصاحبه های روان شناختی یا بازجویی های پلیسی، گاهی فرد مقابل را عمدا خشمگین می کنند تا واقعیات را آشکار سازد.
یار آن بود که صبر کند بر جفای یار              ترک رضای خویش کند در رضای یار
 

·        آزمودن در سفر و مسافرت

انسان در سفر، لباس تکلف و ریا را از تن خود می کند و آن گونه رفتار می کند که واقعا می اندیشد. در این زمان می توانیم او را به سادگی امتحان کنیم و بیازماییم. در حدیث شریف، یکی از روش های آزمودن دوست، آزمودن او به هنگام سفر دانسته شده است
 

·        آزمودن در سختی ها

دوست خوب کسی است که در سختی ها و گرفتاری ها یاری رسان باشد. هنگامی که دیگران انسان را رها می کنند، در کنار او باشد و هنگامی که احتیاج دارد و نیازمند است، از او دریغ نکند و سعی کند مرهم دردهای وی باشد.
دوست باشد کسی که در سختی         باری از دوش دوست بردارد
نه که سربار زحمت خود نیز                      بر سر بار دوست بگذارد
 

نکات کلیدی و مفید 

در راستای انتخاب دوست و شرایط و کیفیت آن، نکاتی وجود دارد که از اهمیت بسیاری برخوردار است:
الف) دوستی و گروه کاری: اگر بتوان تدبیری اندیشید که دوستی نوجوانان به طرف مطالعات گروهی و کارهای فرهنگی سوق بیابد، بسیار ارزشمند خواهد بود.

ب) پرهیز دادن از دوستی اینترنتی: یکی از مشکلات امروزی برای نوجوانان، دوستی های اینترنتی است که آسیب های بسیاری را به دنبال دارد؛ ضمن اینکه معمولا در این دوستی ها، دختران ضرر بیشتری می کنند؛ لذا می باید به این امر توجه بسیار داشت.

ج) زمینه سازی برای دوستی مطلوب: والدین و مربیان می باید زمینه های انتخاب درست را در مدرسه و در خانواده فامیلی مهیا کنند و با ایجاد بسترهای لازم، نوجوانان را به طرف انتخاب دوست از طریق محیط مدرسه، فامیل و هم محلی ها، سوق دهند.

د) رعایت اعتدال در دوستی: در دوستی باید اعتدال برقرار باشد و از افراط و تفریط پرهیز شود؛ نباید اطلاعات خانوادگی و عکس های خانوادگی در اختیار دوستان قرار گیرد.[1]

تقویت هوش رهبری و آموزش مهارتهای مرتبط با آن باعث شناخت بهتر افراد و خودآگاهی می شود. فرد با اطلاع کامل از خود و روحیات و اخلاقیات می تواند دنبال دوست بگردد. این ویژگی سبب انتخاب دوستانی می شوند که از نظر شخصیتی و اخلاقی به فرد نزدیکتر باشند و انتخاب هوشمندانه را برای فرد آسان می کند و بطور کل باعث انتخاب بهترین گزینه های دوستی برای فرد می شود.

[1] برگرفته از کتاب با دخترم نوشته علی احمد پناهی و داود حسینی